Στα πλαίσια της Επαγγελματικής Έκθεσης «ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΚΑ PROFESSIONAL 2017» διοργανώθηκε, την Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 2017, ενημερωτική Ημερίδα με θέμα: Xyllela fastidiosa: γνωρίζοντας το πρόβλημα – χαράζοντας “πολιτική” για το φυτικό υλικό.

Συντάκτης Δελτίου Τύπου & Φωτογραφικό υλικό από ελαιώνες της Απουλίας: Δημήτρης Δήμου (MSc Γεωπόνος, Δ/ντής ΔΑΟΚ ΠΕ Αργολίδας)

Στην ημερίδα αυτή, συμμετείχε η Δρ. Μαρία Χολέβα, Βακτηριολόγος, επικεφαλής του αντίστοιχου εργαστηρίου στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, η οποία ήταν και η βασική ομιλήτρια, ο Νίκος Θυμάκης (Γεωπόνος & Επίτιμος Πρόεδρος του ΕΣΕΦΥ), και ο Παναγιώτης Αραμπάνος από την πλευρά της «Κηποτέχνικα». Επίσης συμμετείχαν ο Γιώργος Κωστελένος, Γεωπόνος-Παραγωγός φυτωρίων ελαιοδέντρων, ο Γιάννης Δραμητινός από το ΔΣ του ΠΕΕΓΕΠ, ο Γιάννης Καλτσής από την εταιρεία PROTYPON ΕΠΕ -Σύμβουλοι Ποιότητας & Ανάπτυξης και ο Σταύρος Κάτσαρης από τον Σ.Ε.ΠΩ.ΦΥ.Λ.. Η Δρ. Ελισάβετ Χατζηβασιλείου, Επίκουρος Καθηγήτρια του Γεωπονικού Πανεπιστημίου της Αθήνας (Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας) συντόνισε την όλη διαδικασία, καθώς επίσης και τη στρογγυλή τράπεζα που ακολούθησε. Τη σύνταξη των συμπερασμάτων και το τελικό Δελτίο Τύπου ανέλαβε ο Δημήτρης Δήμου, Γεωπόνος Δ/ντής της ΔΑΟΚ ΠΕ Αργολίδας.

Στην ημερίδα παρουσιάστηκαν οι πιο πρόσφατες πληροφορίες και εξελίξεις για την καταστροφική ασθένεια που έχει δημιουργήσει απίστευτες καταστάσεις στην νότιο Ιταλία και συγκεκριμένα στην περιφέρεια της Απουλίας.

Η κ. Χολέβα παρουσίασε όλα τα νέα δεδομένα επί της ασθένειας. Συγκεκριμένα, το 2013 η ανακοίνωση των Ιταλών επιστημόνων από τη Γεωπονική Σχολή του Μπάρι ότι, στην περιφέρεια της Απουλίας (περιοχή Καλλίπολης), εντοπίστηκε το βακτήριο Xyllela fastidiosa να καταστρέφει τα ελαιόδεντρα, δημιούργησε τεράστια εντύπωση στην επιστημονική κοινότητα, καθώς επίσης και στους φορείς που εμπλέκονται με την καλλιέργεια της ελιάς σε διάφορες χώρες. Μέχρι σήμερα πάνω από 1.000.000 ελαιόδεντρα έχουν καταστραφεί στην περιοχή αυτή που αντιστοιχεί περίπου στο 10% των υπαρχόντων ελαιοδένδρων, ενώ η ασθένεια φαίνεται να προχωρά προς τους ιστορικούς ελαιώνες της περιοχής του Μπάρι.

Xyllela fastidiosa

Το βακτήριο αυτό ήταν γνωστό για τα μεγάλα προβλήματα που δημιουργεί στην Βόρειο Αμερική (ΗΠΑ, Καναδάς) στα αμπέλια (Ασθένεια του Pierce), στη Νότιο Αμερική (Βραζιλία, Αργεντινή, Παραγουάη, Βενεζουέλα) στα εσπεριδοειδή (Ποικιλοχρωματική χλώρωση – Citrus variegated chlorosis) καθώς επίσης και στην Κεντρική Αμερική (Μεξικό, Κόστα Ρίκα). Μάλιστα στη Βραζιλία έχει δημιουργήσει τέτοια προβλήματα τα οποία από οικονομικής πλευράς είναι τα μεγαλύτερα συγκριτικά με όσα δημιουργούν άλλες σοβαρές ασθένειες.

Η ασθένεια, που οφείλεται στο φυτοπαθογόνο βακτήριο καραντίνας Xylella fastidiosa, σύμφωνα με την Ιταλική πλευρά, το πιθανότερο να έφτασε στην Απουλία με μολυσμένα φυτά πικροδάφνης από την Κόστα Ρίκα και ονομάστηκε «Σύμπλοκο της ταχείας παρακμής των ελαιοδέντρων» .

Σημειώνουμε ότι το βακτήριο έχει ένα τεράστιο εύρος φυτών-ξενιστών που φτάνουν τα 312 είδη από 192 γένη που ανήκουν σε 69 διαφορετικές οικογένειες. Σε αυτό το σημείο βρίσκεται ο μεγάλος κίνδυνος εξάπλωσης του φυτοπαθογόνου, αφού τα περισσότερα από τα γνωστά είδη φυτών-ξενιστών απαντώνται τόσο στον ευρωπαϊκό χώρο, όσο και στη χώρα μας. Ειδικότερα, μέχρι σήμερα στην Ιταλία έχουν βρεθεί 26 φυτά-ξενιστές μεταξύ των οποίων και πολυετείς θάμνοι που ίσως να παίζουν πολύ σημαντικό επιδημιολογικό ρόλο. Ορισμένα από τα φυτά ξενιστές, εκτός από το αμπέλι, τα εσπεριδοειδή και την ελιά που αναφέρθηκαν διεθνώς είναι η πικροδάφνη, το σπάρτο, η μιμόζα, το δεντρολίβανο, το πελαργόνι, το πολύγαλα, η μυρτιά, η βελανιδιά, ο πλάτανος, η κερασιά, η αμυγδαλιά, η μουριά, η δαμασκηνιά, η βερικοκιά, η κορομηλιά, κ.α.

Το βακτήριο Xyllela fastidiosa έχει 6 υποείδη, με αυτό που προκαλεί τις ζημιές στην ελιά στην Ιταλία να είναι το Χ. fastidiosa subsp. pauca. Αρχικά θεωρήθηκε ότι το βακτήριο βρισκόταν σε συνέργεια με διάφορα είδη μυκήτων των γενών Phαeοαcremonium και Phαemoniela, που προκαλούν μεταχρωματισμούς στα αγγεία του ξύλου και το έντομο Zeuera pyrina, που δημιουργεί χαρακτηριστικές στοές στους κορμούς των δένδρων που δραστηριοποιείται. Στην πορεία ξεκαθαρίστηκε ότι και μόνο του το βακτήριο μπορεί να προκαλέσει τις τεράστιες καταστροφές που βλέπουμε να έχουν γίνει στην Απουλία.

Xyllela fastidiosa

Στη συνέχεια το βακτήριο έχει βρεθεί στην Κορσική (2015) και στη νότιο Γαλλία (2015) με 313 περιπτώσεις, σε 35 είδη φυτών, μεταξύ των οποίων το πολύγαλα, που είχε τα υψηλότερα ποσοστά μόλυνσης (63%) και το σπάρτο (27%). Στη Γαλλία βρέθηκαν τα υποείδη multiplex και pauca.
Πρόσφατα εντοπίστηκε στην Ισπανία, στις Βαλεαρίδες νήσους και συγκεκριμένα στην Μαγιόρκα (2016), σε 71 δείγματα που προέρχονταν από φυτά ελιάς, αγριελιάς, κερασιάς, δαμασκηνιάς, αμυγδαλιάς και πολύγαλα και στην Ίμπιζα (2017) σε 21 δείγματα από φυτά ελιάς, ακακίας, λεβάντας, πικροδάφνης και πολύγαλα. Στην Ισπανία βρέθηκαν τα υποείδη Xyllela fastidiosa subsp. multiplex και Xyllela fastidiosa subsp. fastidiosa.

Επίσης στη Γερμανία έχει βρεθεί (2016) το υποείδος fastidiosa σε ένα φυτό πικροδάφνης σε Κέντρο Κήπου, καθώς επίσης και σε φυτά πικροδάφνης και δενδρολίβανου. Ακόμη, υπάρχουν περιπτώσεις με εισαγόμενα διακοσμητικά φυτά καφέ, που βρέθηκαν να είναι μολυσμένα στην Ολλανδία, την Ιταλία και τη Σλοβενία.

Τα ασθενή ελαιόδεντρα παρουσιάζουν αρχικά ξηράνσεις στα φύλλα που μοιάζουν με τοξικότητα ή τροφοπενία καλίου. Στη συνέχεια η ξήρανση αυτή επεκτείνεται και σε κλαδίσκους, βραχίονες και σε ολόκληρα δένδρα. Η εμφάνιση των προσβεβλημένων δένδρων είναι συγκλονιστική, με την εικόνα της καταστροφής να περιλαμβάνει ολόκληρες περιοχές. Το γεγονός ότι μεγάλες εκτάσεις στην περιοχή αυτή ήταν ενταγμένες σε πρόγραμμα βιολογικής καλλιέργειας είχε ως αποτέλεσμα την εκρηκτική αύξηση του εντόμου – φορέα, με ολέθριες συνέπειες στο φυτικό κεφάλαιο.

Στη συνέχεια ο φυτωριούχος κ. Γιώργος Κωστελένος αναφέρθηκε στο καθοριστικό σημείο όπου οι φυτωριούχοι ως κύριοι διακινητές δενδρυλλίων ελιάς έχουν το δικό τους μερίδιο ευθύνης. Ακόμη ανέφερε ότι η χώρα μας θεωρείται πρωτογενές κέντρο εξημέρωσης της ελιάς με αποτέλεσμα να υπάρχει η μεγαλύτερη γενετική παραλλακτικότητα. Ωστόσο μόνο 32 ποικιλίες ελιάς αναφέρονται επίσημα αφού το υπόλοιπο γενετικό υλικό είναι αχαρτογράφητο. Συνολικά οι ελληνικές ποικιλίες ελιάς υπερβαίνουν τις 100 και μέσα σε αυτές υπάρχει πιθανότητα να υπάρχουν και ποικιλίες ανθεκτικές στο βακτήριο. Για το λόγο αυτό πρέπει να γίνουν δοκιμές με ελληνικές ποικιλίες με την συνεργασία ιταλικών επιστημονικών ιδρυμάτων για την αποστολή εμβολίων τα οποία θα δοκιμαστούν σε μολυσμένες ιταλικές ποικιλίες. Ακόμη, ανέφερε ότι όσα έχουν γίνει μέχρι σήμερα δεν επαρκούν για ενημέρωση και για το λόγο αυτό επιβάλλεται να γίνουν επισκέψεις με Έλληνες φυτωριούχους μαζί με υπηρεσιακούς παράγοντες ώστε να γίνει αντιληπτό το μέγεθος του κινδύνου.

Xyllela fastidiosa

Επίσης, ανέφερε ότι χρειάζεται ακόμη μεγαλύτερη ενημέρωση και όσο το δυνατό συντομότερα να οργανωθούν επισκέψεις από φυτωριούχους της χώρας μαζί με υπηρεσιακούς παράγοντες στην περιοχή της Απουλίας, όπου υπάρχει το πρόβλημα.

Στη συνέχεια ο κ. Δημήτρης Δήμου, Δ/ντής της ΔΑΟΚ ΠΕ Αργολίδας, ανέφερε την επικινδυνότητα της διακίνησης μολυσμένων φυτών ξενιστών από την Ολλανδία όπου φτάνουν τεράστιες ποσότητες φυτών διάφορων κατηγοριών στις οργανωμένες αγορές της, σε καθημερινή βάση οι οποίες στη συνέχεια διοχετεύονται στην ευρωπαϊκή αγορά. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των μολυσμένων διακοσμητικών φυτών καφέ από την Κόστα Ρίκα τα οποία διακινήθηκαν μέσω της Ολλανδικής αγοράς και βρέθηκαν να είναι μολυσμένα στην Ιταλία, τη Σλοβενία και την Ολλανδία. Φαίνεται λοιπόν ότι ο διενεργούμενος φυτοϋγειονομικός έλεγχος στις αγορές αυτές καθημερινά δεν είναι απόλυτα ασφαλής. Η θεοποίηση λοιπόν του παγκόσμιου εμπορίου που δεν «μπορούμε να το αγγίξουμε» έχει ολέθριες συνέπειες αφού διακινούνται τεράστιες ποσότητες αγαθών και φυτών εύκολα από τη μια χώρα στην άλλη. Ακόμη η συγκέντρωση του εμπορίου στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες (Ολλανδία, Γερμανία), η μη ύπαρξη συνόρων για τις χώρες της Ε.Ε και στη συνέχεια οι «βαπτίσεις» που γίνονται στις αγορές αυτές, αφού μετά τον έλεγχο που διενεργείται τα προϊόντα αυτά θεωρούνται κοινοτικά και προωθούνται στις χώρες της Κοινότητας. Όμως με τον τρόπο αυτό μεταφέρονται και «σκληρά» παθογόνα τα οποία βρίσκουν παρθένο έδαφος για να αναπτυχθούν με αποτέλεσμα την εκρηκτική ανάπτυξή τους.

Ακόμη, ανέφερε ότι και ο ιός της Τριστέτσας των εσπεριδοειδών εντοπίστηκε για πρώτη φορά, τόσο στην Αργολίδα όσο και στα Χανιά, σε πιστοποιημένο πολλαπλασιαστικό υλικό που συνοδευόταν με μπλε ετικέτα από την Ισπανία το 2000. Το αποτέλεσμα είναι οι ολέθριες συνέπειες για την εσπεριδοκαλλιέργεια των περιοχών όπου ο ιός έχει εξαπλωθεί σε ορισμένες εκτάσεις, με αποτέλεσμα να εκριζώνονται κτήματα και το μέλλον να είναι αβέβαιο. Επίσης έγινε αναφορά στο Δελτίο Τύπου του Περιφερειακού Κέντρου Ηρακλείου όπου επισημαίνεται ότι γίνονται διακινήσεις δενδρυλλίων ελαιοδέντρων από την νότιο Ιταλία από ορισμένους φυτωριούχους της Κρήτης. Ο ισχυρισμός ότι «Τα αγοράζουμε γιατί τα βρίσκουμε σε χαμηλές τιμές τιμές (!!!)» και ότι «Οφείλουν οι κρατικές υπηρεσίες της περιοχής, ως ελεγκτικοί μηχανισμοί να πραγματοποιήσουν του προβλεπόμενους ελέγχους» είναι πέρα από κάθε λογική.

Σημειώνουμε ότι κάπως έτσι το 2004, εισήχθηκαν από την Αίγυπτο μολυσμένοι φοίνικες με το έντομο (σκαθάρι) Rynchophorus ferrugineus και τώρα σχεδόν όλη η χώρα μαζεύει κουφάρια κατεστραμμένων φοινικοειδών σε απίστευτο βαθμό. Στη νοοτροπία αυτή βρίσκεται και ο μέγιστος κίνδυνος αφού πια για τις χώρες της Ε.Ε δεν υπάρχουν σύνορα και δεν μπορεί να γίνει έλεγχος στα σημεία που φτάνουν διάφορα γεωργικά προϊόντα από ευρωπαϊκές χώρες, δηλαδή στα λιμάνια (Πάτρα, Ηγουμενίτσα) αναφορικά με την Ιταλία. Έλεγχος μπορεί να γίνει μόνο στα σημεία που θα φθάσουν τα διάφορα γεωργικά προϊόντα αφού ενημερωθούν οι τοπικές ελεγκτικές κρατικές υπηρεσίες από τους διάφορους διακινητές (φυτωριούχους, Κέντρα κήπου, εμπόρους).

Πάντως η ιταλική πλευρά επικρίνεται για τις σπασμωδικές της κινήσεις και τη χαρακτηριστική της αργοπορία στο να εφαρμόσει τα ενδεδειγμένα μέτρα όπως είναι η εκρίζωση των προσβεβλημένων δένδρων. Το αποτέλεσμα ήταν να δέχεται αυστηρές επιπλήξεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σε αυτό συνετέλεσε και η αντίδραση πολλών οικολογικών οργανώσεων, αλλά και άλλων οργανώσεων καθώς επίσης και πολιτών, που αντιδρούσαν και παρεμπόδιζαν την κοπή των ασθενών δένδρων.

Ακόμη, έγιναν προσφυγές στην ιταλική δικαιοσύνη από παραγωγούς και οικολογικές οργανώσεις οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την επέμβαση της Εισαγγελικής αρχής του Lecce, η οποία θεώρησε ότι οι επιστημονικές εξηγήσεις που δόθηκαν ήταν ανεπαρκείς, ότι δηλαδή η ασθένεια μεταφέρθηκε από την Κόστα Ρίκα με μολυσμένα φυτά πικροδάφνης. Έτσι, εννέα επιστήμονες-ερευνητές που ασχολούνται με το θέμα αυτό βρίσκονται υπό κατηγορία για «διασπορά παθογόνου από αμέλεια». Το αποτέλεσμα της επέμβασης αυτής ήταν να σταματήσουν οι έστω και καθυστερημένα διενεργούμενες επεμβάσεις της κοπής των προσβεβλημένων δένδρων μέχρι την απόφαση του Δικαστηρίου που σίγουρα είναι χρονοβόρα.

Xyllela fastidiosa

Συμπερασματικά επιβάλλεται να ληφθούν δραστικά μέτρα όπως αναφέρονται παρακάτω:

  1. Να εντατικοποιηθούν οι έλεγχοι στους ελαιώνες της χώρας, στις φυτωριακές επιχειρήσεις, στα Κέντρα κήπου, μέσω του Προγράμματος των Επισκοπήσεων που υλοποιείται από το Υπ.Α.Α.Τ, τις τοπικές ΔΑΟΚ, και τα Περιφερειακά Κέντρα Προστασίας Φυτών & Ποιοτικού Ελέγχου.
  2. Διακίνηση των ευπαθών φυτών και ιδιαίτερα των δενδρυλλίων ελιάς μόνο με τη συνοδεία Φυτοϋγειονο-μικού Διαβατηρίου. Ενδελεχής εξέταση των συνοδευτικών εγγράφων και της ύπαρξης Φυτοϋγειονομικού Διαβατηρίου, σε περίπτωση διακίνησης δενδρυλλίων που προέρχονται τόσο από φυτώρια της χώρας, όσο και εκτός της χώρας, ώστε να διαπιστώνεται η προέλευσή τους. Η τήρηση της Φυτοϋγειονομικής Νομοθεσίας και η ύπαρξη Φυτοϋγειονομικού Διαβατηρίου εξασφαλίζει την ιχνηλασιμότητα ώστε να διενεργούνται οι απαιτούμενοι έλεγχοι κατά τη διακίνηση.
  3. Να βρεθεί τρόπος ώστε οι υπηρεσίες που βρίσκονται στα σημεία εισόδου από την Ιταλία όπως είναι τα λιμάνια της Ηγουμενίτσας και της Πάτρας να μπορούν να διενεργούν ελέγχους σε μεταφερόμενο φυτικό υλικό. Ακόμη, πρέπει να στελεχωθούν με ειδικευμένο προσωπικό και να δίνονται οι κατάλληλες οικονομικές ενισχύσεις ώστε να μπορεί να απασχολείται και εκτός ωραρίου, αφού τα πλοία φτάνουν από τα ιταλικά λιμάνια τη νύχτα.
  4. Να στελεχωθούν έστω και με εποχιακό προσωπικό οι υπηρεσίες που εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία (ΔΑΟΚ, Περιφερειακά Κέντρα Προστασίας Φυτών & Ποιοτικού Ελέγχου, Τοπικά Κέντρα Αγροτικής Ανάπτυξης) που ασχολούνται με προγράμματα των Επισκοπήσεων, του ελέγχου φυτωρίων, αφού το υπάρχον προσωπικό δεν επαρκεί.
  5. Οι ταξιδιώτες, ειδικά αυτοί που διακινούνται τόσο μέσω Ιταλίας όσο και από τις μολυσμένες περιοχές της Απουλίας, να ενημερώνονται ώστε να μη μεταφέρουν πολλαπλασιαστικό υλικό (εμβόλια, δενδρύλλια) ελιάς και καλλωπιστικών φυτών στις αποσκευές τους καθώς και στα μέσα μετακίνησης.
  6. Τοποθέτηση παγίδων για σύλληψη και έλεγχο εντόμων-φορέων που θα μπορούσαν να μεταφέρουν το παθογόνο στα σημεία υψηλού κινδύνου όπως είναι οι πύλες εισόδου της χώρας.
  7. Μακροσκοπικοί έλεγχοι – δειγματοληψίες σε φυτώρια παραγωγής φυτών, σε αγρούς καλλιέργειας φυτών ξενιστών, σε μεμονωμένα φυτά, π.χ. κήπων, πάρκων κ.λπ.
  8. Προσεκτική χρήση εντομοκτόνων για την καταπολέμηση των εντόμων-φορέων στα φυτώρια παραγωγής δενδρυλλίων, τόσο ελιάς όσο και διάφορων άλλων φυτών-ξενιστών, καθώς επίσης και καταπολέμηση των ζιζανίων που φιλοξενούν τα έντομα-φορείς.
  9. Οι φυτωριούχοι και οι διακινητές δενδρυλλίων ελιάς και καλλωπιστικών φυτών πρέπει να αντιληφθούν το μέγεθος της καταστροφής για τη χώρα στην περίπτωση που το παθογόνο βρεθεί μέσα στα σύνορά μας. Πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους γιατί στην περίπτωση αυτή ο καθένας έχει και το δικό του μερίδιο ευθύνης. Έτσι, απόψεις «να έρθουν οι ελεγκτικοί μηχανισμοί της χώρας να με ελέγξουν» είναι πέρα για πέρα επικίνδυνες.Κατανοούμε την υποχρέωση της χώρας να τηρεί συμφωνίες και νομοθεσίες τόσο της Ε.Ε όσο και του Διεθνούς Εμπορίου, αλλά η μέχρι τώρα πρακτική έχει δείξει ότι το παθογόνο αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί δραστικά και πέρα από νομικές διαδικασίες και υποχρεώσεις. Έτσι πρέπει να βρεθεί τρόπος να σταματήσουν διακινήσεις πολλαπλασιαστικού υλικού (δενδρύλλια ελιάς και καλλωπιστικά φυτά) από την Νότιο Ιταλία. Διαφορετικά στην περίπτωση που βρεθεί το βακτήριο στη χώρα μας θα είναι δύσκολο έως ακατόρθωτο να τεθεί υπό έλεγχο. Οι επιπτώσεις βέβαια θα είναι ολέθριες για την ελαιοκαλλιέργεια και την οικονομία της χώρας και τότε το παιχνίδι θα έχει χαθεί.