Από την έμπνευση στην πράξη: Αρχ. Τοπίου και Κηποτεχνία μέσα από την έρευνα των αρχείων

Αναμόρφωση ιστορικών κήπων, προσαρμογή στην αρχή της θεματικότητας, δημιουργία νέων φυτοτεχνικών δομών, με βάση αρχειακό υλικό.

[author title=”” image=”http://www.gardenguide.gr/wp-content/uploads/2016/10/nikos-thymakis-2.jpg”]

Από τον Νίκο Θυμάκη, Γεωπόνο-Σύμβουλο Πρασίνου

(Ομιλία για την Παγκόσμια Ημέρα Αρχείων, 9 Ιουλίου 2015, στα ΓΑΚ)

ΔΕΙΤΕ ΟΛΑ ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΘΥΜΑΚΗ

[/author]

 

 “ο χώρος Πρασίνου , το Πάρκο, ο  κήπος , είναι σαν το τέμπλο της εκκλησίας….ο περιπατητής, ευρισκόμενος εκεί, να νιώθει κατάνυξη, ηρεμία, γαλήνη….” (Sir Geoffrey Jellicoe, Αρχ. Τοπίου).

Μια περιπλάνηση με ανάσες , μέσα από χρώματα, αρώματα, ήχους και γεύσεις, επιχειρούμε προσεγγίζοντας το θέμα της Κηποτεχνίας, της Αρχ. Τοπίου,  του φυσικού περιβάλλοντος…Τα αρχεία, υποκινούμενα δημιουργικά από ανθρώπους που άφησαν το αποτύπωμά τους στο χώρο που προσεγγίζουμε σήμερα , έρχονται σε εμάς για να αναδημιουργήσουμε, να  καινοτομήσουμε , να ερευνήσουμε και να  ανακαλύψουμε το κομμάτι που λείπει, το Πράσινο.

Αναζητώντας το νέο, σκεπτόμαστε το μελλοντικό και στηριζόμαστε στο περασμένο. Η πρώτη   βάση για τον κηποτέχνη, είναι κάθε προσλαμβάνουσα των παιδικών χρόνων μέσα από λουλούδια στο σπίτι , τον κήπο, τη βόλτα στα πάρκα, τις Ανθοκομικές εκθέσεις, την εξοχή… «Η ανάμνηση είναι μάθηση…»  τονίζει ο Πλάτωνας κι έτσι, η παιδική μνήμη  είναι το πρώτο «αρχείο»…και σήμερα σας παρουσιάζουμε τα σχέδια του ομορφότερου  Δημοτικού Πάρκου στην Ελλάδα, αυτού της Νάουσας. Το υλικό είναι από το αρχείο του Δήμου Ηρωικής πόλης Νάουσας και αφορά στα σχέδια και τα υπολογιστικά φύλλα εργασιών και φυτικού υλικού του Αρχιτέκτονα Τοπίου – Γεωπόνου  Βασίλη Παλλάσκα, του 1960. Σε πρόσφατες αναπλάσεις τα σχέδια αυτά έδειξαν σημεία και φυτά που δεν είχαν παραμείνει ως είχαν και αναμορφώθηκαν υπό την επίβλεψη του τωρινού υπεύθυνου γεωπόνου του Δήμου Νίκου Μπάμπου.

Προκειμένου να έχουμε σφαιρική εικόνα και γνώση , πληροφορία , για να «επικοινωνούμε» με το παρελθόν του χώρου και να αναδημιουργούμε το μέλλον του, αναζητήσαμε αρχειακό υλικό, πηγές. Στην Αρχ. Τοπίου και την Κηποτεχνία, κάνουμε την παραδοχή ότι το «παλαιό» βιβλίο (εκτός της νεώτερης βιβλιογραφίας) αποτελεί αρχειακό υλικό, γιατί είναι μία επιστήμη-τέχνη σχετικά καινούργια και ότι βρίσκουμε σε αυτά είναι πιθανά θεμελιώδες και χρήσιμο. Τα αρχεία μας λοιπό, είναι:

• Το παλιό βιβλίο
• Η καταγεγραμμένη αρχειοθετημένη – μηχανογραφημένη βιβλιογραφία (έντυπη – ηλεκτρονική)
• Γκραβούρες τοπίων
• Παλιά σχέδια (ριζόχαρτο, χαρτί, πάπυρος, ηλεκτρονικά…)
• Προσωπικές μαρτυρίες
• Φωτογραφικό υλικό-Πίνακες
• Αεροφωτογραφίες –Υλικό GIS-Χάρτες
• Κατασκευές
• Παλιές ταινίες-αρχειοθήκη Κρατικής Τηλεόρασης-Επίκαιρα
• Υλικό τέχνης-κατασκευές (πχ χαλιά, πίνακες, ποιητικές συλλογές, μυθιστορήματα, χρονογραφήματα κλπ)
• Παλαιοβοτανική…

Μέσα από πραγματικά παραδείγματα καταδεικνύουμε τον  θεμελιώδη και ουσιαστικό ρόλο που παίζουν τα αρχεία , στην έρευνα και στην τελική αποτύπωση ενός έργου Πρασίνου (Κήπος Πάρκο κλπ)    τόσο στον αστικό χώρο, όσο και στο γεωργικό τοπίο και την αγροτική ανάπτυξη της χώρας.  Αφορμή για την παρουσίαση, έδωσε η επίσκεψη του γράφοντα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους για  αναζήτηση πραγματογνωμοσυνών στο Δήμο Αμαρουσίου, του 19ου αιώνος, προκειμένου να μελετήσει την βλάστηση της περιοχής και τις καλλιέργειες προκειμένου να «αναδημιουργήσει» το  νεώτερο Αθμονικό Τοπίο. Εκει , με μεγάλη έκπληξη , συνάντησε στην προθήκη της εισόδου το βιβλίο “Jardins du Mediterranee….” και με δεδομένη την εξυπηρέτηση και την αποτελεσματικότητα του μηχανισμού των ΓΑΚ στο να βρεθεί υλικό σχετικό με το θέμα αναζήτησης, προέκυψε η συγκεκριμένη παρουσίαση και έρευνα, για έναν κλάδο που κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί…

 

Παράδειγμα 1. Οι θεματικοί κήποι της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.

Στην περίπτωση αυτή, αναφερόμαστε σε μία εξαιρετική περίπτωση, ίσως μία από τις κορυφαίες παγκοσμίως στο πως η αρχειακή έρευνα βοηθά στην αναδημιουργία ενός κήπου ιστορικής αναφοράς  με παγκόσμιο ενδιαφέρον εις το διηνεκές. Η διεπιστημονική ομάδα που συγκρότησε η Δρ. Τζούλια Τζώρτζη  για το Πανεπιστήμιο NEAPOLIS Πάφου, ουσιαστικά έκανε έρευνα αρχείων , γιατί:

• κατ’ αρχήν , υπάρχει η πολύ σημαντική βιβλιοθήκη
• μέσα από έρευνα-προεργασία του κάθε μέλους της ομάδας , συνειδητοποιήσαμε ότι με τη βοήθεια του ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ  μπορούσαμε να κάνουμε κάτι πρωτότυπο παγκοσμίως
• ο  κήπος είναι ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΟΣ
• η Κωνσταντινούπολη μας «καλεί» να δούμε την Κηποτεχνία και την Αρχ. Τοπίου στην ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ,όπου υπάρχει «κενό», ελάχιστοι τίτλοι βιβλιογραφίας υπάρχουν
• οφείλουμε να δούμε την Οικουμενικότητα του Κήπου λόγω του Πατριαρχείου…

Έτσι, μετά τη σχετική έρευνα ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ , δημιουργήθηκαν δομές Κηποτεχνίας με ΘΕΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ σχετική με όλα τα παραπάνω-νεωτερισμοί βασισμένοι στο αρχειακό υλικό που ερευνήθηκε και πιο συγκεκριμένα:

– Η Βυζαντινή διαδρομή των αρετών, όπου σύμφωνα με το κείμενο του Codex Clarkianus το οποίο αναλύει η Δρ. Σοφία Ριζοπούλου στο βιβλίο της « Ο κήπος της Προσευχής», 14 φυτά «διατρέχουν» έναν μοναστηριακό κήπο  κάπου στην Βυζαντινή περίοδο . Αυτά , είναι τα εξής και συμβολίζουν:

• ΚΕΔΡΟΣ-ΠΕΥΚΟ-ΚΥΠΑΡΙΣΙ….ΕΓΚΡΑΤΕΙΑ
• ΚΙΤΡΟ……ΣΩΦΡΟΣΥΝΗ
• ΦΟΙΝΙΚΑΣ……ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
• ΚΡΙΝΑ….ΑΚΤΗΜΟΣΥΝΗ
• ΣΥΚΙΑ….ΠΡΑΟΤΗΤΑ
• ΑΜΠΕΛΟΣ….ΗΡΕΜΙΑ
• ΡΟΔΙΑ….ΘΑΡΡΟΣ
• ΡΟΔΑΚΙΝΙΑ….ΤΑΠΕΙΝΟΦΡΟΣΥΝΗ
• ΣΤΥΡΑΞ….ΠΡΟΣΕΥΧΗ
• ΣΜΙΛΑΞ…ΓΝΩΣΗ
• ΕΛΙΑ….ΕΛΕΗΜΟΣΥΝΗ
• ΒΑΤΟΣ…ΥΠΑΚΟΗ

-ο Εδώδιμος Κήπος (λαχανόκηποι, οπωρώνες, αμπέλια, κήποι με αρωματικά φυτά και βότανα) , που εξασφαλίζουν την αυτάρκεια ενός μοναστηρίου

– ο Βυζαντινός λειμώνας, βασισμένος σε αρχειακό υλικό τέχνης (πλακάκια χαλιά κλπ) όπου δείχνουν ενδημικά φυτά της περιοχής που εκείνη την περίοδο είχαν συμβολισμούς  στη λατρεία

– «Βιβλικός Κήπος» (με τα φυτά που αναφέρονται στην Αγία Γραφή-82 είδη) (ο πρώτος σε Ορθόδοξο Μοναστήρι παγκοσμίως)

–το «μουσείο» κηποτεχνίας, μία σκέψη που προέκυψε στην εξέλιξη του έργου, με «θεματικούς κήπους αναφοράς» (των 30-50 τ.μ) των κυριοτέρων τεχνοτροπιών στην κηποτεχνία παγκοσμίως (σινικός, ιταλικός, γαλλικός, αγγλικός, ισπανικός , βραζιλιάνικος-ως προς τις «γραμμές» και την τεχνοτροπία, όχι αυστηρά ως προς το φυτικό υλικό) , ενώ αυτονόητα κυρίαρχα είναι στοιχεία ελληνικού κήπου και τούρκικης κηποτεχνίας.

Εμβαθύνοντας στην έρευνα των αρχείων, υποστηρίχθηκαν ο νατουραλισμός και η θεματικότητα ως «έμβλημα» της προσέγγισης του συγκεκριμένου κήπου. Κάθε φυτό έχει την προσωπικότητά του- το άρωμά του, τη δομή του, την υφή του, το χρώμα του… η χρήση του σε μία φυτοτεχνική σύνθεση έχει να κάνει με το περιβάλλον που είναι γηγενές…δεν μπορεί να ταιριάξει κάπου με ξένα προς αυτό φυτά χωρίς όρους…Ο κήπος είναι σαν τη μουσική σύνθεση και τα φυτά σαν τις νότες…» (Roberto Burle-Marx) .Κάπου , συναντιέται και με τον δικό μας Δημήτρη Πικιώνη, εντείνοντας το πνεύμα και την πολιτική του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την προστασία του Περιβάλλοντος και την Κλιματική Αλλαγή.

Μα, μήπως τα έργα τους δεν αποτελούν «ανοικτά» αρχεία για εμάς ; Κάθε ιστορικός κήπος, κάθε τέτοιο έργο είναι από μόνο του κληρονομιά…

 

Παράδειγμα 2: Η επιστροφή της βελανιδιάς στο αστικό τοπίο…

Με αφορμή το ερώτημα «ο φοίνικας μας  θανατώθηκε από το κόκκινο σκαθάρι , τι  βάζουμε στη θέση του;» έγινε ενδελεχής έρευνα του τοπίου της περιοχής (και στα ΓΑΚ) από παλιά και σύγκριση με νέα στοιχεία. Μάλιστα , έγινε δημοσίευση το 2009 στο ΟΙΚΟ της «Καθημερινής» Έτσι, η Διεύθυνση Περιβάλλοντος  του Δήμου Αμαρουσίου  εισηγήθηκε στο Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Αμαρουσίου  την ΑΡΙΑ (αειθαλής γηγενής βελανιδιά). Ομόφωνα  ,ψηφίστηκε στις 19 Μαΐου 2015, στη θέση των απολεσθέντων φοινικοειδών να μπαίνουν ΑΡΙΕΣ και κατ’ επέκταση στο δασικό οικοσύστημα , Βελανιδιές, με ευρύτερη λογική επιστροφής στον Αστικό  ιστό της τοπικής Χλωρίδας . Η επιθυμία για περαιτέρω αρχειακή έρευνα με βάση και τις παλιότερες φωτογραφίες, μελέτες που έχουν ήδη αρχειοθετηθεί και πρέπει να μαζευτούν σαν υλικό, να επιστρέψει η ΒΕΛΑΝΙΔΙΑ στη Ρεματιά και σε παρόμοια σημεία της περιοχής.  Με βάση αυτό το σκεπτικό, θα αναζητηθούν από ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ  ανάλογα είδη  προσεγγίσεις και για άλλες περιοχές  προκειμένου να «αναβλαστήσει» ανθρωπογενώς πια, η τοπική χλωρίδα συνολικά στην Αττική (και όχι μόνο). Το επόμενο βήμα θα είναι τα  Αθμονικά Μικροτοπία, για τα οποία:

• με βάση αρχειακό υλικό , προσδιορίστηκαν φυτά και καλλιέργειες που ευδοκιμούσαν από την αρχαιότητα στο Μαρούσι και είχαν ιδιαίτερη σημασία.
• κρίθηκε ότι ο σχεδιασμός από εδώ και πέρα πρέπει να περιλαμβάνει και αυτή τη λογική και προωθείτε για το κέντρο της πόλης
• παράχθηκε «πολιτική» υπέρ των ελληνικών φυτών και ιδιαιτέρως των αποκλειστικά τοπικών ως εμβληματικά, το πράσινο αποκτά «χαρακτήρα».

Έτσι, η έννοια του «Ελληνικού Κήπου» αποκτά «βήμα» στο Δημόσιο Πράσινο.

Παράδειγμα 3: Η Νάξος και τα Μύγδαλα-η  επιστροφή μίας καλλιέργειας στο αγροτικό τοπίο και στον παραγωγικό «χάρτη» μίας περιοχής.

Ερευνώντας αρχειακό υλικό κατά την περίοδο 2010-2011 για μελέτη καλλιέργειας τοπικών αγροτικών προϊόντων στη Νάξο, προέκυψε η καλλιέργεια εξαιρετικής ποικιλίας αμυγδαλιάς κατά την περίοδο του 5ου π. Χ. αι. , που καταναλωνόντουσαν στην Αθήνα. Έτσι, με επιτόπια έρευνα σε όλο το νησί, κατεγράφησαν οι ποικιλίες αμυγδαλιάς (2 εκ των οποίων ήταν αδύνατον να ταυτοποιηθούν) και υπάρχει σχέδιο δράσης για την επιστροφή της καλλιέργειας εκεί με προοπτική να έχει και ονομασία προέλευσης.

 

Παράδειγμα 4:Πιστοποίηση παρουσίας πληθυσμού ευάλωτου  ενδημικού είδους  στη Βαγιωνιά Επιδαύρου.

Ο πληθυσμός φοινικοειδών της παραλίας της Βαγιωνίας στην Επίδαυρο, δεν ήταν ταυτοποιημένος από το οικείο Δασαρχείο ως ενδημικός φοίνικας. .Με ενδελεχή έρευνα των μελών της Ελληνικής Εταιρείας Φίλων των Φοινικοειδών (GreekPalmSociety) , σε γκραβούρες με την περιοχή παλαιότερα χρόνια, στοιχεία παλαιοβοτανικής, καταγραφές αρχαιολόγων για το Αργολικό Πεδίο και όχι μόνο, ο συγκεκριμένος πληθυσμός καταγράφηκε ως «ευάλωτος» στο βιβλίο των Ερυθρών Δεδομένων της Ελλάδος  (2009) , ανήκων στο είδος Phoenix theophrasti Greuter, ήτοι στον Κρητικό Φοίνικα  και αποτελεί τον μοναδικό πληθυσμό του είδους στην ηπειρωτική χώρα.

 

Παράδειγμα 5:  Η ανανεωμένη Ανθοκομική Έκθεση της Κηφισιάς

Εμπνευσμένη από τα ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΑ και τις εκθέσεις του εξωτερικού, ξεκίνησε το 1934 από τον Κωνσταντίνο Γουλιμή , είχε ΕΚΘΕΣΙΑΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ Μετά το 1990 άρχισε να μετατρέπεται σε ΠΑΖΑΡΙ ΦΥΤΩΝ, το οποίο μάλιστα έπληττε και την ευρύτερη αγορά. Έτσι , το 2004, πήραμε μία απόφαση… να επιστρέψουμε στην πραγματική Έκθεση, να μην είναι παζάρι! Φυσικά το όλο εγχείρημα βασίστηκε σε  ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ! Επί 1 χρόνο και μετά κάθε χρόνο αναζητήθηκε κι αξιοποιήθηκε:

• Φωτογραφικό υλικό από παλιούς παραγωγούς και συμμετέχοντες
• Υλικό από τα αρχεία του Δήμου
• Υλικό από τα ΓΑΚ
• Μαρτυρίες παλαιών υπαλλήλων, παραγωγών , δημοτών
• Παλαιά βιβλία και λευκώματα
• Κινηματογραφικό υλικό και αρχεία τηλεοπτικών παραγωγών
• Εφημερίδες , παλιά περιοδικά με σχέδια σε ριζόχαρτα, αφίσες  κλπ

Αξιοποιώντας αυτό το υλικό, αναδημιουργήθηκε η  σημαντικότερη περιβαλλοντική εκδήλωση της χώρας  και ότι παρόμοιο γίνεται, τουλάχιστον «ξεφεύγει» από το παζάρι.

Τι θα χρειαστώ; Τι θα βρω στα ΓΑΚ;

Υπηρετώντας τον ευρύτερο χώρο του Πρασίνου και του Περιβάλλοντος, αναζητούμε πηγές και υλικό για τη βελτίωση του αποτελέσματος της εργασίας μας. Έτσι, στα ΓΑΚ μπορούμε να βρούμε:

• Σχέδια, αποτυπώσεις
• Τυχόν αεροφωτογραφίες ή / και φωτογραφίες
• Θέματα νερού- γεωτρήσεις
• Ιδιοκτησιακά – Συμβόλαια-Ιστορικό
• Πραγματογνωμοσύνες
• Νομικά θέματα
• Έγγραφα για το καθεστώς στην περιοχή , υπηρεσιακού χαρακτήρα
• Χειρόγραφα

Ένας θησαυρός που θα μaw οδηγήσει στα πρώτα βήματα  σε κάθε διάσταση του κάθε θέματος και σε σοβαρά , εμπεριστατωμένα αποτελέσματα.

Επίλογος

Με δεδομένη την οικονομική κρίση και την αναζήτηση τρόπων αειφόρου  διαχείρισης του περιβάλλοντος , έχει δοθεί έμφαση από την πλευρά μας στην καταγραφή, την ταυτοποίηση και την «επιστροφή» του Ελληνικού Κήπου (Hellenic Garden) στο οικείο τοπίο του και την παγκόσμια διάδοσή του. Τονίστηκε η εφαρμογή χρήσεως αρχειακού υλικού στο μεγαλύτερο έργο πρασίνου που γίνεται αυτή τη στιγμή στη χώρα μας, και το οποίο προχωρά στη λογική του «ελληνικού κήπου» (Φαληρικό Δέλτα) , όπου    ξένος μελετητής δεν βασίστηκε σε αρχειακό υλικό. Θέτουμε προβληματισμό για το αν στο Τατόι, το Πάρκο Τρίτση, το Ελληνικό και όπου αλλού ,   θα πρέπει να σκεφτούμε ότι οι προσεγγίσεις αξιοποίησης είναι καλό και βιώσιμο να έχουν «προσανατολισμό» τέτοιο ώστε να προκύπτει από το αρχειακό υλικό.

Εν κατακλείδι, το Πράσινο το έχουμε «δανειστεί» από τα παιδιά μας!

Μας δόθηκαν αρχεία να τα αναπτύξουμε και να τα αξιοποιήσουμε και να δημιουργήσουμε και στα ΓΑΚ ακόμα πιο πλούσιο υλικό για αυτόν τον τομέα! Είναι θέμα ΖΩΗΣ !

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αγνώστου, «Γεωπονικά», 10ος  Αιώνας μ.Χ. (*)
•  Γεννάδιος Π.Γ « Φυτολογικόν λεξικόν –έκδοση 1914» Τροχαλίας, Αθήνα,1997
•  Γκανιάτσας Κ., «Η βλάστηση και η χλωρίς της χερσονήσου του Αγίου Όρους»    Αγιορίτικη Βιβλιοθήκη, Άθως ,2003
• ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ «Βιβλίο ερυθρών δεδομένων και   σπανίων απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, Τόμοι 1,2» ΕΒΕ, Πάτρα, 2000
• Κονιδάρης Μ., Μαναφής Κ.Α., «Επιτελεύτιος Βούλησις και Διδασκαλία του Οικουμενικού Πατριάρχου Ματθαίου του Ά (1397-1410)», Επιτηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 1981-82
• Κωστελένος Γ.Δ., «Στοιχεία Ελαιοκομίας», Έκδοση Κωστελένος, Γαλατάς Τροιζηνίας, 2011
• Λαμπροπούλου Β., «Περικαλλείς Κήποι στο Βυζάντιο», Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα, 2006
• Πλατής Ν.,  «Μπαχαρικό λεξικό» ,Κέδρος, Αθήνα,2003
• Ριζοπούλου Σ., «Ο Κήπος της Προσευχής», Καλειδοσκόπιο, Φιλοδασική Ένωση Αθηνών, 2012

 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Constantinides, N.C.  “Byzantine Gardens and Horticulture in the Late     Byzantine Period, 1204 ­- 1453: The Secular Sources”, in the book “Byzantine Garden Culture”, editors Henry Maguire, Joachim Wolschke-Bulmahnm and Antony Littlewood,   Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D.C., 2002.
• Hobhouse  P.,  “The story of gardening” Dorling Kindersley, Michigan , 2002
• NORDIC-BYZANTINE NETWORK “Byzantine Gardens and Beyond”, SCAS, Symposium, Uppsala University, 7-11 April 2011
• Timotin A., “Andrew Salo’s Vision of Paradise. Ancient Heritages and Byzantine Imperial Ideology”, Revue de la Histoire des Religions, 228(3), 2011
• Unknown, “Codex Clarkianus” , Bodleian Library, now in Oxford University Library, 895 A.D (*)

INTERNET LINKS

http://forum.grasscity.com/science-nature/691141-ottomans-florihorticulture.html Unknown, “Ottomans and Flori/Horticulture” , 2010

http://www.valentine.gr/konstantinoupolis_gardens_gr.php . Θυμάκης Ν., «Οι κήποι της Πόλης», 2003

http://www.inewsgr.com/128/diakrisi-gia-ton-afthentiko-kipo-tou-nikou-thymaki-stin-diethni-kipotechniki-ekthesi-tis-taipei.htm Θυμάκης Ν., «Ο αυθεντικός κήπος της Ελλάδας στην Ταϊπέι (2011)

free-sunday.gr/society/item/7323-hellenic-garden, Γκουνίδης Π.,  « ο Ελληνικός Κήπος, μοχλός Ανάπτυξης» (2015)

ΛΟΙΠΑ

Γενικά  Αρχεία του Κράτους, Πραγματογνωμοσύνες Δήμου Αθηναίων, περιοχή Αμαρουσίου (1884)

Αρχεία  Δήμου Ηρωικής Πόλης Νάουσας , Σχέδια και προϋπολογισμός      Δημοτικού Πάρκου (1960)